Dat het miezert op dinsdag 7 oktober 2014 mag de pret niet drukken. De twee gloednieuwe torens van het Stadskantoor Utrecht glinsteren als hagelwitte tanden als burgemeester Jan van Zanen het gebouw naast de stationshal van Utrecht CS opent. Architect Dirk Jan Postel van Kraaijvanger is er bij, evenals vertegenwoordigers van bouwers Boele & van Eesteren en G&S Bouw, twee bedrijven van VolkerWessels die hoofdaannemer zijn van het project. Met zijn allen werpen ze een trotse blik op het witte polyester. Dat de bouwcombinatie al drie jaar ruziet met de gevelbouwer met als inzet vele miljoenen euro’s, weet de buitenwereld dan nog niet.

Het kantoorgebouw is een pronkstuk voor de gemeente Utrecht en een paradepaardje voor de bouw. Het 22 verdiepingen tellende gebouw is opgebouwd uit 8.000 ton staal, dat is meer dan in de Eiffeltoren. Aan de gevel hangen ruim duizend gevelelementen van composiet als megapuzzelstukken in het gelid.

VolkerWessels is grote verliezer

VolkerWessels wordt jaren later de grote verliezer van het geruzie om de gevel. Althans voorlopig. In de zomer van 2018 verliest Nederlands een-na-grootste bouwbedrijf de zaak bij de Raad van Arbitrage voor de Bouw tegen gevelbouwer Scheldebouw en moet het concern een verlies nemen van 10 miljoen euro. Definitief is het verlies voor VolkerWessels nog niet, het bouwconcern gaat in hoger beroep, kondigde topman Jan de Ruiter begin 2019, tussen de presentatie van de jaarcijfers, aan.

De ruzie op het project met een aanneemsom van 85 miljoen euro ex btw begint al ruim een maand na de start bouw, in juni 2011.  Op 27 mei 2011 is alles nog pais en vree op het project in hartje Utrecht als Scheldebouw VolkerWessels in een onderaannemingsovereenkomst belooft om de gevel met prefab composiet gevelelementen te voorzien.

Architect Dirk Jan Postel van architectenbureau Kraaijvanger is de bedenker van de gevel die nog nooit gemaakt is. Polux, een composietbedrijf uit Medemblik, kan het product leveren. Polux is een bedrijf van Jack Smit, die zo’n dertig jaar in het composietwereldje zit en in het veld gezien wordt als iemand met veel kennis maar ook veel bravoure. In 2008 en 2009 doet het Westfriese bedrijf vooronderzoek naar de maakbaarheid van van een nieuwe gevel.

Avonturen met composiet

De gevel in Utrecht bestaande uit zo’n 1.200 gevelelementen in allerlei maten, moet een kunststukje worden: in een gesloten, dubbelzijdige mal wordt hars geïnjecteerd die met vacuümtechniek door een mal wordt getrokken. Vooraf wordt de binnenkant van de mal voorzien van een gelcoat en van glasvezel, dat dient als wapening. De gevelelementen moeten er naadloos uit komen. Daarna kunnen ze blinken in Utrecht. De architect is enthousiast. Composiet is licht, duurzaam en vormvrij. Het eerste door Polux gefabriceerde gevelelement wordt op allerlei manier getest. Volgens de architect kan zelfs het van de rails afkomstige vliegroest het wit niet aantasten.

Opdrachtgever NS Stations, de projectontwikkelpoot van de NS, durft het avontuur aan en heeft vertrouwen in het composiet, dat een opmars beleeft in Nederland. In samenspraak met ingenieursbureau DGMR worden de eisen voor de composietgevel in het bestek overgenomen. Ook wordt er gemeld dat Polux dit soort gevelelementen kan maken. In de zomer van 2010 wordt de opdracht voor het Stadskantoor in de markt gezet.

Polux heeft niet alleen onderzoek gedaan naar de gevelelementen, het Westfriese bedrijf heeft ook zijn zinnen gezet op de mega-opdracht in Utrecht. Met gevelaannemer Rollecate uit Staphorst maakt Polux in november 2010 een aanbieding voor de hoofdaannemers die in de markt zijn, waaronder VolkerWessels.

Polux heeft twee jaar lang gezwoegd aan gevel

Rollecate en Polux hebben goede hoop het project binnen te kunnen halen. Polux heeft niet alleen twee jaar lang gezwoegd aan de gevel die niemand in de wereld ooit volgens het nieuwe procedé heeft gemaakt; het bedrijf heeft zelfs op onderdelen meegeschreven aan het bestek. De opdracht is op het lijf van de Westfriezen geschreven.

Maar gevelbouwer Scheldebouw heeft ook interesse in het Stadskantoor Utrecht en schrijft zich ook in. Het bedrijf uit Middelburg is een geduchte concurrent: het is onderdeel van de Permasteelisa Group, een gerenommeerde internationale gevelbekleder die onder andere The Shard in Londen van zijn spitsvondige jas voorzag en ook voor andere gevels zijn hand niet omdraait.

Scheldebouw belooft de klus voor 18 miljoen euro te kunnen klaren. De Zeeuwen, die zich in de composietwereld nog moeten bewijzen, zoeken de samenwerking met Smit Kunststoffen, dat tientallen jaren ervaring heeft met composiet. Het bedrijf uit Alkmaar heeft alles berekend en uitgedokterd. Van die 18 miljoen euro is 7 miljoen euro bestemd voor het produceren, leveren en monteren van de composiet gevelelementen.

De spanning houdt maanden aan: wie mag de panelen maken?

Groot moederbedrijf of niet, Polux is niet bang van Scheldebouw. Het Zeeuwse bedrijf heeft nog nooit een project met composiet gedaan. Wat kan er dus mis gaan voor Polux? Dat Scheldebouw naar verluidt voor zes miljoen euro lager inschrijft weten Rollecate en Polux op dat moment niet.

De spanning houdt maanden aan. Pas dan wordt duidelijk of de opdracht wel of niet naar Staphorst en Medemblik komt. Aannemers Boele & van Eesteren en G&S Bouw weten het al eerder. Ze schrijven zich op 6 december 2010  in bij opdrachtgever NS Stations in voor de bouw van het Stadskantoor Utrecht op basis van de aanbieding van Scheldebouw. Als ze voor de duurdere combinatie van Rollecate en Polux zouden kiezen, lopen de VolkerWessels-bedrijven grote kans het project mis te lopen. Het is crisis, de bouwproductie in de utiliteitsbouw is in Nederland in 2010 met 17 procent ingezakt ten opzichte van het jaar ervoor. Omzet binnenhalen is belangrijk, desnoods op kostprijs is het adagium bij menig bouwbedrijf in die jaren; tijdens het project moet dan maar gezorgd worden dat er toch winst wordt behaald.

VolkerWessels is er niet helemaal gerust op

Toch zijn de VolkerWessels-bedrijven er niet helemaal gerust op. Want die offerte van Scheldebouw is wel erg scherp. Kom even praten, vragen ze aan het team van Scheldebouw enkele dagen voordat bij NS Stations wordt ingeschreven. Op 2 december 2010 zit de bouwcombinatie aan tafel met de hoofdpersonen van de gevelbouwer. Ze kijken elkaar diep in de ogen. Of ze het zeker weten dat ze dit kunnen voor deze prijs? Ja, dat weet Scheldebouw zeker. De volgende dag stuurt de gevelbouwer een brief waarin het bedrijf garandeert te kunnen leveren. Als om wat voor reden de oplevering niet gehaald wordt zijn “alle consequenties - waaronder begrepen het boetebeding - voor rekening van Scheldebouw.” Dat is wat VolkerWessels wilde horen.

De techniek voor het produceren van de gevelelementen is geen rocket science, denkt Scheldebouw. Volgens het bestek is het al een keer gemaakt. Dus de Zeeuwen moeten het ook kunnen maken. Zo simpel is het.

De VolkerWessels-bedrijven winnen de aanbesteding, op 25 januari 2011 wordt de aannemingsovereenkomst getekend. Eind maart 2011 rinkelt de telefoon in Middelburg. Scheldebouw wordt door de VolkerWessels-bedrijven definitief uitgekozen. Als ze bij Polux horen dat ze het werk niet krijgen en ze 6 miljoen boven de prijs van Scheldebouw zitten, worden de wenkbrauwen gefronst en borrelt de frustratie op. Hoe kan de opdracht gegeven worden aan een bedrijf dat geen ervaring heeft met composiet? Dit moet wel mis gaan.

Grote gevelpanelen: dat is andere koek

De directie van Scheldebouw wrijft in zijn handen en het bedrijf gaat aan de slag.  Zes dagen nadat de aannemingsovereenkomst tussen de VolkerWessels-bedrijven en Scheldebouw getekend is, neemt Mark van Loon, een ondernemer die kansen ziet in de composietmarkt, Smit Kunststoffen over. Met het Stadskantoor Utrecht in het vooruitzicht, liggen de kaarten voor het Alkmaarse bedrijf goed. Later dat jaar zal Van Loon de naam Smit Kunststoffen veranderen in Utec. In een grote bedrijfshal op een industrieterrein in Alkmaar staan de mallen, een gelcoatmachine, een spuitrobot en de harsinjecteermachine klaar om de gevels voor het Stadskantoor Utrecht te maken.

Maar eerst moet de mock-up, een proefstuk, nog gemaakt worden. Eind juni 2011 moet die af zijn. In april is wel al een kleine mock-up te zien die Polux na ruim 1,5 jaar productontwikkeling heeft gefabriceerd. Utec moet nu een groter element fabriceren. Dat is andere koek. Na het bestek nog eens goed bestudeerd te hebben en na verschillende pogingen zo’n nieuwerwetse gevel te maken, beginnen Scheldebouw en Utec hevig te twijfelen. Als ze het bestek letterlijk volgen, mislukt de fabricage van het gevelelement. Niet één keer. Keer op keer. De hars is te stroperig waardoor het niet overal in de mal kan komen. Hoe groter het gevelpaneel, hoe lastiger. Veel gevelpanelen van het Stadskantoor Utrecht bemeten zes bij drie meter.

Conclusie na dik een half jaar testen: het bestek is dwingend ten aanzien van de materialen en de productiemethode. Bovendien zijn de in het bestek voorgeschreven materialen niet op de vrije markt verkrijgbaar, klaagt Scheldebouw begin juni 2011 aan tafel bij de bouwcombinatie in de keet in Utrecht.  De bouw van Stadskantoor Utrecht is op dat moment een maand begonnen.

De bouwcombinatie wordt nerveus, de opleverdatum komt onder druk. Dat kan de bouwcombinatie een boete van 35.000 euro per dag opleveren met een maximum van 10,5 miljoen euro. De gevelelementen moeten uiterlijk in november 2012 gemaakt zijn.

De sfeer verslechterd en Polux wil het bedrijfsgeheim niet prijsgeven

De sfeer op het project verslechterd. De bouwcombinatie roept Scheldebouw en Polux in december 2011 bij elkaar. Hoe kan de receptuur van de hars verbeterd worden, zodat de gevel op tijd bekleed kan worden? Maar Polux wil het bedrijfsgeheim niet prijsgeven. Als een maand later de patstelling niet doorbroken is, schrijft Scheldebouw een brief aan de bouwcombinatie dat de gevel niet maakbaar is volgens het bestek. Scheldebouw vindt dat de bouwcombinatie het bestek moet wijzigen.

De VolkerWessels-bedrijven en Scheldebouw liggen inmiddels op ramkoers. De planning van het project dreigt in de soep te lopen. Er moet iets gebeuren, en snel.

Begin 2012 stelt Scheldebouw VolkerWessels aansprakelijk. VolkerWessels vindt dat Scheldebouw niet moet zeuren en gewoon de gevel moet maken. Als het niet met Utec gaat, dan maar met Polux.

Maar Polux staat niet meer te springen. Het composietbedrijf schrijft in een e-mail op 7 september 2012 alleen een inspanningsverplichting aan te willen gaan. De Westfriezen willen niets beloven. Vreemd genoeg zegt Polux niet aan het bestek te kunnen voldoen, al zou het tegen de bouwcombinatie een paar maanden later zeggen dat de gevel wel te maken is.

VolkerWessels is er helemaal klaar mee en stapt begin november 2012 naar de Raad van Arbitrage. Doel is om met een kort geding Scheldebouw te dwingen de geveldelen op tijd te leveren. Linksom of rechtsom.

VolkerWessels heeft niet veel keuze: het heeft een geengezeurgarantie gegeven

VolkerWessels heeft niet veel keuze. De bouwcombinatie heeft tegen een meerprijs een geengezeurgarantie aan NS Stations afgegeven. Daarmee zijn alle toekomstige aanspraken, onder andere op meerwerk, op voorhand afgekocht. Dus VolkerWessels of Scheldebouw moeten samen uitvechten wie van hen voor de meerkosten moet opdraaien.

Een paar weken later wijst de arbiter de eis van VolkerWessels af. VolkerWessels geeft echter niet op en procedeert verder. Het eindvonnis van de Raad van Arbitrage zal echter pas in vele jaren later volgen. Dan moet het gebouw al lang zijn opgeleverd.

Zo lang kunnen de kemphanen niet wachten. Na het kort geding draait VolkerWessels bij. Het bestek moet niet zo heet gegeten worden als het wordt opgediend. Het productieproces wordt in twee stukken gehakt en een deel van het werk zal handmatig plaats moeten vinden. Een laag brandvertragend polyesterhars moet met de hand op het glasvezel gesmeerd worden. Door het productieproces te vereenvoudigen, kunnen de gevelelementen tenminste gemaakt worden en kan het werk doorgaan. Gevolg is wel dat het produceren veel duurder wordt. Wie dat gaat betalen? Dat wordt na de oplevering bepaald.

Nu de hete aardappel is doorgeschoven gaat Scheldebouw volle bak aan werk om de planning te halen. Zo’n beetje de hele composietindustrie wordt ingeschakeld om meters te maken. Ook Polux wordt onder druk gezet zijn productielijn in te zetten. Op het fabrieksterrein van Scheldebouw in Heerlen wordt ook een productiestraat in werking gezet.

Utec, het nieuwe composietbedrijf waar Scheldebouw zijn hoop op had gevestigd, is dan al afgehaakt. Na het mislukken van de productie, stelde Scheldebouw Utec verantwoordelijk voor de schade. Stank voor dank, meent Utec, dat naar eigen zeggen had aangetoond dat het bestek niet uitvoerbaar was. Utec produceerde nog wel de gevel voor een bioscoop in Gouda en een Stadskantoor in Haarlem, maar gaat wegens liquiditeitsproblemen en twee probleemprojecten in Amsterdam ten onder. Dat Utec te lang wachten moest op het werk van het Stadskantoor Utrecht en op korte termijn geen mogelijkheid had om de schade hiervoor te verhalen op Scheldebouw, gaf het laatste zetje.

Maar ook zonder Utec weet Scheldebouw in totaal drie composietbedrijven in te schakelen. Van de productie-achterstand van twintig maanden worden er zestien ingelopen. In april 2013 rollen de eerste panelen uit de fabrieken. Zelfs in Luxemburg worden gevels voor het stadskantoor in Utrecht gemaakt.

Scheldebouw hangt de panelen vanaf de zomer 2013 in sneltreinvaart aan de gevel. Eind december 2013 is de gevel wind- en waterdicht. De volledige montage wordt eind januari 2014 afgerond. De bouwcombinatie kan het Stadskantoor eind mei 2014 opleveren.

Polux zelf haalt die datum net niet. Midden in een project voor het Hilton-hotel bij Schiphol is het geld op. Op 4 maart 2014 gaat de stekker eruit. Een poging tot een doorstart mislukt.

'Scheldebouw heeft zijn eigen kennis en ervaring overschat'

Als de burgemeester van Utrecht het opvallende gebouw op 7 oktober 2014 officieel opent, slijpen de advocaten van VolkerWessels en Scheldebouw hun potloden. De arbitragezaak sleept dan al al jaren en blijft dat nog jaren doen. Pas in juni 2017 oordeelt de Raad van Arbitrage dat Scheldebouw zijn eigen kennis en ervaring en die van het moederbedrijf met composiet “kennelijk heeft overschat”. Maar omdat in december 2011 Polux het recept van de hars niet wilde prijsgeven en Polux zelf ook niet in staat was een gevelelement volgens het bestek te maken, moest de hoofdaannemer op dat moment concluderen dat het bestek niet maakbaar was, meent de arbiter. VolkerWessels heeft dus volgens de Raad van Arbitrage een niet maakbaar bestek uitbesteed. De schadevergoeding die VolkerWessels aan Scheldebouw moet betalen komt uit op 10 miljoen euro.

VolkerWessels laat het er niet bij zitten gaat in hoger beroep. “Wij denken dat de gevel wel maakbaar was”, zegt topman Jan de Ruiter in februari 2019 tijdens de presentatie van de jaarcijfers in een zaaltje bij G&S Vastgoed in Amsterdam. Het bedrijf heeft goede hoop dat de 10 miljoen euro weer terugkomt. Toch is het geld eind 2018 al overgemaakt aan Scheldebouw.

Ook architect Dirk Jan Postel gelooft nog steeds dat de gevel maakbaar was. Het bewijs hangt volgens hem aan de gevel van het Stadskantoor. “Iedereen is er tevreden over.”

Jack Smit van Polux wil eigenlijk niets meer met de zaak te maken hebben. Het Stadskantoor Utrecht is de oorzaak dat zijn bedrijf niet meer bestaat, zegt hij. Smit is “uiterst teleurgesteld” over de aanbestedingspraktijk in de Nederland bouw waar de laagste prijs leidend is. “Ik ben niet meer werkzaam in de bouw juist vanwege deze praktijken.”

Kat in het nauw die rare sprongen maakte

Volgens hem is Scheldebouw de kat in het nauw geweest die rare sprongen maakte. Toen de Zeeuwen de gevelelementen niet konden maken en er een grote financiële claim van VolkerWessels dreigde, werd de schuld elders gelegd. Polux werd de zondebok, net als Utec. Smit: “Ergens moest de financiële schade beperkt worden, dus iedereen moest bloeden.” Scheldebouw zou zich volgens hem “schandalig” hebben gedragen door slecht te betalen en afspraken over meerwerk niet na te komen. "Dat heeft zeer sterk bijdragen aan het faillissement van Polux." Scheldebouw wil niet reageren op de beweringen van Smit. VolkerWessels heeft zich volgens de voormalige Polux-baas wel netjes gedragen. “Alleen hadden ze nooit voor de laagste inschrijver moeten gaan.”

NS Poort laat bij monde van NS-woordvoerder Erik Kroeze weten “zolang de arbitragezaak nog speelt, nu inhoudelijk niet op de zaak in te gaan”. VolkerWessels wil ook geen commentaar geven zolang de arbitragezaak loopt. “Wij herkennen ons niet in het beeld dat wordt opgeroepen”, voegt het bedrijf eraan toe.

In het najaar wordt het hoger beroep van VolkerWessels behandeld door de Raad van Arbitrage van de Bouw. De verwachting is dat in het voorjaar van 2020 uitspraak wordt gedaan.

VERANTWOORDING: Voor dit verhaal is gesproken met diverse betrokkenen bij het project. Ook is geput uit de scheidsrechterlijke vonnissen van de Raad van Arbitrage voor de Bouw.