Blundercultuur bouw lastig te doorbreken: 'Stikstof is zwarte zwaan'

Aanbestedingen laten geen ruimte voor fouten of onverwachte tegenvallers. Het valt 'buitenstaander' professor Paul Iske op dat vooral de manier van inkopen bouwblunders in de hand werkt. "Zwarte zwanen als stikstof en PFAS zijn onvoorspelbaar, maar de bouw lijkt totaal onvoorbereid op dergelijke tegenslag. Dat is raar."

Iske reageert op de bouwblunders van 2019 en de blundercultuur in de bouw. De hoogleraar aan de universiteit van Maastricht richtte het instituut voor Briljante Mislukkingen op om de struisvogeltactiek van veel sectoren te doorbreken. “Fouten maken is niet erg, maar niets leren van je blunders is dom en pure kapitaalvernietiging.” Hij staat op het standpunt dat iedereen het recht heeft op het maken van briljante mislukkingen, ook in de bouw.

Wat is de grootste bouwblunder?
“Het AZ-stadion is in elk geval de meest zichtbare blunder.”

Waarom waren er afgelopen jaar weer zoveel nieuwe blunders?
“Feit is dat elk jaar weer nieuwe mislukkingen optreden. Hiervoor zijn verschillende oorzaken, variërend van domme fouten tot aan projecten die bij nader inzien onuitvoerbaar zijn. Kijk naar knooppunt Hoevelaken en de Zuidasdok. Fouten moet je natuurlijk proberen te vermijden, met name door te leren van vergelijkbare missers in het verleden. Doe je dat niet, dan is in ieder geval geen sprake van een briljante mislukking en blijft het risico op herhaling.”

Wanneer is een blunder wel een briljante mislukking?
“Dat kun je vaststellen aan de hand van de VIRAL-formule, waarbij de V staat voor Visie - wat was je van plan, was dat de moeite waard?, de I voor Inzet - of Inspiratie: heb je er energie en liefde in gestoken?, R voor Risicomanagement - stonden de risico’s in verhouding tot de verwachte resultaten?, de A voor Aanpak - heb je je goed voorbereid, heb je samengewerkt, de juiste middelen gebruikt? en de L voor Leren - heb je lessen kunnen trekken en ga je die ook kunnen hergebruiken en delen met anderen? Bij een score op alle vijf de factoren, heb je een prima verhaal en is de kans op herhaling al een stuk kleiner. Schaamte is niet nodig voor een briljante mislukking.”

Hoe zit dat bijvoorbeeld bij het ingestorte AZ-stadion?
“Natuurlijk zijn er bij sommige projecten fouten gemaakt, sommige wellicht zelfs verwijtbaar. Dat is natuurlijk geen briljante mislukking, hoewel ook hiervan geleerd moet worden. Denk aan de constructiefouten bij het AZ-stadion. Maar ik heb de indruk dat soms risico’s over het hoofd worden gezien, onvoldoende worden onderzocht, of simpelweg genegeerd, om een opdracht binnen te halen. Van dat soort mislukkingen valt echt veel meer te leren, zowel door de opdrachtgever als door de opdrachtnemer.”

Grootste bouwblunders van 2019

Hoe is te leren van risico’s?
“Enerzijds moet nog breder worden gekeken naar mogelijke risico’s. Breng die vooraf in kaart. Laat je niet verrassen. Je leest nu nog steeds best wel vaak dat onverwachte risico’s roet in het eten gooien, zoals een constructie die toch niet geschikt bleek voor de nieuwe situatie, grondwaterproblemen en bodemverontreiniging, zoals bij de Botlekbrug, de Twentekanalen en de sluis Terneuzen. Wat mij opvalt is dat de betrokken partijen deze problemen niet hebben voorzien, maar zich ook op geen enkele manier hebben gewapend tegen mogelijke tegenvallers. Daar ligt het grootste knelpunt.”

Waarom gebeurt dat steeds weer?
“In plannen, offertes en aanbestedingen bestaat weinig ruimte voor het onverwachte. Juist daar ligt een voedingsbodem voor tegenvallers, frustratie en conflicten. Het is van afstand makkelijk praten en makkelijk oordelen, maar het is in de bouw wel structureel mis. Ik gebruik weleens de uitspraak: ‘Een projectplan is een verzameling van leugens die ervoor zorgt dat een ander besluit wat wij willen dat ze besluiten’. Ik raad daarom iedereen aan om de complexiteit van grote projecten te accepteren en daarnaar te handelen.”

Concreet betekent dat?
“Daarbij horen de volgende aanbevelingen: kijk in de breedste zin naar mogelijke risico’s en leer daarbij vooral van het verleden. Probeer waar mogelijk de complexiteit te reduceren, maar ga daarbij niet te ver. Einstein zei het al: ‘Je moet dingen zo simpel mogelijk maken, maar niet simpeler dan dat’.

Bereid je voor op ‘zwarte zwanen’, zaken die je niet kunt beïnvloeden, maar waar je zelf wel door wordt geraakt. Denk aan de economische crisis, stikstof- en PFAS-problematiek. Je weet vrijwel zeker dat in projecten die jaren lopen je tegen dit soort verstoringen aan zult lopen. Probeer daarom zo veel mogelijk flexibiliteit in te bouwen, hoe moeilijk dat ook lijkt in bouwprojecten. Maak ‘agility’ onderdeel van je project en de bouwcontracten. Accepteer met en van elkaar dat dingen anders kunnen lopen dan gepland. Gun elkaar het recht om te mislukken.”

Hoe past zo’n recht in een bouwcontract?
“Ik pleit ervoor dat in iedere vorm van samenwerking, dus ook in een opdrachtverlening, het recht op mislukking wordt opgenomen. Het gaat hierbij om wederzijds vertrouwen: Ik vertrouw jou erop dat je je best doet om er iets van te maken en jij kunt mij erop vertrouwen dat als het dan toch anders loopt dan gepland, we niet moeilijk gaan doen, maar de situatie accepteren, ervan leren en met die kennis en het wederzijds vertrouwen op de juiste manier verdergaan. Het is duidelijk dat partijen die op deze basis samenwerken op langere termijn succesvoller zullen zijn.”

Vertrouwen standaard opnemen in elk bouwcontract?
“Ja, daar hebben we over nagedacht. Om de bouw behulpzaam te zijn, deel ik graag een uitbreiding van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, namelijk het Recht om briljant te mogen mislukken. Neem zo’n clausule op in het bouwcontract en de kans op blunders zal dalen.”

Lees ook: De grootste bouwblunders van 2018

Universele verklaring van het Recht Briljant te Mislukken

Preambule
- Overwegende, dat – ondanks de (collectieve) ambitie er iets moois van te maken en een goede voorbereiding – een project toch anders kan lopen dan gepland of gehoopt;

- Overwegende, dat een Briljante Mislukking een poging is om waarde te creëren, waarbij geen vermijdbare of verwijtbare fouten zijn gemaakt en desondanks het oorspronkelijk gewenste resultaat niet is behaald: er is geleerd en de leerervaringen worden gedeeld;

- Overwegende, dat het erkennen van het Recht Briljant te Mislukken grondslag is voor psychologische veiligheid en persoonlijke en organisatorische evolutie, en daarmee voor het kunnen vergeven, relativeren en leren van fouten op zowel individueel als op organisatieniveau;

- Overwegende, dat het uiteindelijk hoogste doel bestaat uit een waarborg van de best mogelijke kwaliteit van leven, producten en diensten – een kwaliteit die mede afhankelijk is van lef, inzet en innovaties;

- Op grond daarvan proclameert het Instituut voor Briljante Mislukkingen deze Universele Verklaring van het Recht Briljant te Mislukken als het gemeenschappelijk door alle instanties en mensen te bereiken ideaal, opdat ieder individu en elk orgaan, met deze verklaring blijvend voor ogen, ernaar zal streven de waardering voor deze rechten en vrijheden te bevorderen, en door vooruitstrevende maatregelen deze rechten algemeen en daadwerkelijk te doen erkennen en toepassen.