Van Pamelen werkte ten tijde van het onderzoek vanuit de afdeling Safety, Health, Environment and Quality van Boskalis Nederland aan grote multidisciplinaire infraprojecten. Het onderzoek naar incidenten rond hoogspanningslijnen vormde de afsluiting van zijn opleiding Hogere veiligheidskunde (HVK) van NCOI Techniek & Veiligheid en werd door de Nederlandse Vereniging voor Veiligheidskunde (NVVK) zelfs met een 9 beoordeeld.
Risico-oorzaken herkennen en beheersen
Van Pamelen had in meerdere bouw- en infraprojecten te maken met werkzaamheden in de directe nabijheid van hoogspanningslijnen. Dat was voor hem een belangrijke reden om bij het NCOI Techniek & Veiligheid de opleiding Hogere Veiligheidskunde (HVK) te gaan doen: “Ik heb daar geleerd hoe je risico-oorzaken herkent en beheerst. Daarnaast ontwikkelde ik management- en adviesvaardigheden om het veiligheidsbewustzijn binnen projectorganisaties naar een hoger niveau te brengen. Het sprak me aan dat er veel praktijksituaties worden behandeld, ook uit sectoren waarin andere studiegenoten werken.” Zijn afstudeeronderzoek had direct praktische waarde: “Aan weerszijden van de hoogspanningskabels ligt de zakelijk rechtstrook, waarbinnen netbeheerders veiligheidsvoorschriften stellen. Desondanks komen in dat gebied incidenten voor, waarbij werknemers worden blootgesteld aan aanraakspanningen en schokken. Boskalis wilde weten hoe deze inductieve incidenten worden veroorzaakt en hoe je ze kunt voorkomen.”
De haren recht overeind
Het resultaat van het onderzoek mag er zijn: De jury van de scriptieprijs van de Nederlandse Vereniging voor Veiligheidskunde (NVVK) noemt het rapport van Van Pamelen “Een scriptie met inzichten waar onze haren van overeind gingen staan. De onderbelichte veiligheidsrisico’s en effecten van straling en stralingssoorten worden helder en zorgvuldig beschreven. (…) Dit werkstuk moet verplichte kost zijn voor een ieder die met dit fenomeen te maken krijgt en het beter wil leren kennen: bronaanpak is immers niet altijd mogelijk.”
Twee typen gevaar hoogspanningsmasten
Bij werkzaamheden rond hoogspanningsmasten en -lijnen spelen twee soorten gevaar, zegt Van Pamelen. “In de eerste plaats kan binnen 6 meter rond de 380-kV lijnen stroomoverslag plaatsvinden waarbij vlambogen ontstaan. Dat kan door het enorme voltage en de grote stroomsterkte tot elektrocutie leiden.
Een tweede, wat kleiner gevaar, bestaat uit de elektromagnetische velden die bij het energietransport ontstaan. Ze kunnen metalen delen elektrisch opladen waardoor medewerkers blootgesteld raken aan aanraakspanningen en schokken. Het aarden van metalen delen van arbeidsmiddelen en materieel voorkomt dit type problemen.”
Grootte van het risicogebied
Wie aan het werk gaat binnen de zakelijk rechtstrook rond een hoogspanningslijn (zo’n 30 tot 40 meter aan weerszijden van de as) moet toestemming vragen aan de netbeheerder. Deze stelt in zijn toestemmingsbrief algemene en locatiegebonden veiligheidsvoorschriften. Ze zijn zowel gericht op het voorkomen van directe stroomoverslag als inductieve incidenten. Het gebied waar die inductieve incidenten zich kunnen voordoen, is groter dan de zakelijk rechtstrook en staat op de Netkaart. De zone met magneetveldrisico’s is bij 220 en 380 kV lijnen 125 meter aan weerszijden van de hoogspanningslijn en 80 meter bij 110 en 150 kV-tracés. In werkelijkheid kan het gebied echter groter zijn, het RIVM deed er onderzoek naar. Factoren zijn onder meer de aanwezigheid van meerdere lijnen, de sterkte van de getransporteerde stroom en een eventueel groter transport dan de ontwerpbelasting.
Maatregelen wettelijk verplicht
Werkgevers hebben de wettelijke plicht om de veiligheid en gezondheid van hun werknemers te beschermen. Daarom moeten de risico’s worden beoordeeld en zo nodig maatregelen worden getroffen. Bronmaatregelen hebben de voorkeur: als wordt gewerkt in een gebied waar overslag mogelijk is, moeten de hoogspanningslijnen worden uitgeschakeld. Bij werk buiten dit gebied is uitschakelen niet altijd haalbaar of realistisch. In dat geval moeten maatregelen op de werklocatie worden getroffen, zoals de inzet van materieel met een elektronisch/mechanische begrenzing van de draaicirkel en hoogte en het gebruik van een hoogtebegrenzende doorrijdconstructies. Ook kunnen arbeidsmiddelen en materieel met beperkte werkhoogte worden ingezet.
Met het oog op de magneetveldrisico’s is het signaleren van gevaren belangrijk. Dit kan door markering van de zakelijk rechtstrook en het plaatsen van waarschuwingsborden bij de toegang tot het gebied. Of speciale aanwijzingen, zoals “niet met open bak onderdoor rijden”. Hoogspanningslijnen kunnen doorhangen, daarom is het belangrijk regelmatig de hoogte in te meten. Verder is deskundig toezicht nodig, door iemand die de veiligheidsvoorschriften van de netbeheerders kent en zo nodig kan handhaven.
Aarding werking
Het aarden van (mobiele) werktuigen met een staalkabel van voldoende dikte of een sleepketting voorkomt elektrische oplading door inductie. Bij werktuigen met stalen rupsen is dat niet nodig, want die worden automatisch ontladen. Als een mens contact maakt met een geïsoleerd geleidend voorwerp, wordt de lading via hem of haar afgevoerd. De stroomsterkte door het lichaam is niet dodelijk, maar kan wel tot schrikreacties leiden en ongecontroleerde lichaamsbewegingen. Deze kunnen leiden tot bijvoorbeeld valongevallen.
Pacemaker
Werknemers die gebruikmaken van actieve implantaten zoals gehoorapparaten en pacemakers, of passieve implantaten van chirurgisch staal lopen extra gevaar en moeten hierover specifiek worden voorgelicht. De extreem laagfrequente straling kan de werking van dergelijke apparatuur namelijk beïnvloeden. Inmiddels zijn met name aan pacemakers voorzieningen aangebracht waardoor deze hiervoor niet meer gevoelig zijn
Analyse incidenten hoogspanningslijnen
Ondanks de veiligheidsvoorschriften doen zich incidenten voor. Van Pamelen analyseerde een aantal recente: “Het gaat om werknemers die een elektrische schok ervaren als een telescoopkraan of een rupskraan in de buurt van een hoogspanningslijn komt. Ook voelden ze elektrische schokken tijdens het verplaatsen van een werksteiger en een bouwlichtmast langs en onder de hoogspanningslijnen. Hetzelfde deed zich voor bij het asfalteren van een viaduct onder de hoogspanningslijnen. Zijn onderzoek naar de oorzaak van de ongevallen geeft een divers beeld.
“Soms zijn werknemers zich er niet van bewust dat ze zich in de buurt van hoogspanningslijnen bevinden, bijvoorbeeld omdat markering en waarschuwingsborden missen. Ook kan er bijvoorbeeld sprake zijn van onvoldoende zichtbaarheid, een slecht beoordelingsvermogen, onvoldoende kennis van veiligheidsvoorschriften en aardingsmaatregelen, een verkeerd begrepen instructie en het verkeerd toepassen van aardingsmaatregelen. Bij de incidenten gaf ook de aarding problemen: die was bij de incidenten foutief of ontbrak. Er zijn ook werkgebonden oorzaken, zoals een onvolledige inventarisatie van de veiligheids- en gezondheidsrisico’s. Ook te beperkte werkinstructies en onvolledige taak-risico analyses spelen een belangrijke rol.”
Aanbevelingen hoogspanningslijnen
Het leidt tot een aantal adviezen: “Het is belangrijk dat er een werkinstructie is voor het werken in zakelijk rechtstroken rond hoogspanningslijnen. De door de netbeheerder aangegeven gevarenzone moet voor iedereen duidelijk zijn aangegeven. Bij de werkzaamheden moet tijdens de toolboxmeetings regelmatig aandacht worden besteed aan de specifieke gevaren bij het werken rond hoogspanningslijnen. Een taak-risico-analyse geeft helderheid bij de beoordeling en kwantificering van de specifieke risico's. Voor de medewerkers moeten persoonlijke beschermingsmiddelen beschikbaar zijn, zoals antistatische (signaal) werkkleding, veiligheidsschoenen, een veiligheidshelm en handschoenen.“
Meer helderheid
Van Pamelen heeft zijn onderzoeksresultaten gedeeld met de bouw- en infrabranche. Hij hoopt dat ze ook bekend worden bij anderen die in de buurt van hoogspanningslijnen werken, zoals kleine aannemers en landbouwers, maar ook bij opdrachtgevers. Hij pleit ook voor meer helderheid over de feitelijke breedte van het magnetisch veld en daarnaast constateert hij behoefte aan een toegankelijke meetmethode voor de sterkte van elektromagnetische velden. Ook zou hij het onderzoek willen verbreden, door ook internationale ervaringen en andere sectoren te betrekken rondom incidenten bij hoogspanningslijnen.”
