De internationaal succesvolle Rotterdamse kunstenaar veroorzaakte enkele jaren geleden nog een rel in Parijs met een zelfontworpen, bruin geschilderde woning. De Fransen zagen “dierenseks” in het tentoongestelde ‘Domestikator’ huis. Zijn Bar Rectum in de vorm van een endeldarm met anus, te bewonderen in de beeldentuin aan de Keileweg, zorgt soms ook voor gefronste wenkbrauwen.

Krijgt Rotterdam vergelijkbare woningen in zijn Vierhavengebied? “Nee, dat vond de gemeente te expressief. We hebben gekozen voor een andere vormgeving”, vertelt projectontwikkelaar Nanne de Ru van RED Company. Hij realiseert het project samen met Van Lieshout. “Maar je woont straks feitelijk wel in een kunstwerk.”

Projectgegevens

Concept: Joep van Lieshout en stichting AVL Mundo
Ontwikkelaar: RED Company en Fortuna Cumulus
Financiële partners: Redwood Capital Investment en NIBC Investment Partners
Architect: Atelier van Lieshout en Powerhouse Company
Financieel advies: Alexander Ramselaar, Backing Grounds en Seebo Eelkman Rooda ER Capital
Ontwikkeladvies: Peter van der Gugten

Cultuurcentrum als kloppend hart

De toetreding van RED Company zorgde recentelijk voor een stroomversnelling van een plan waarop Van Lieshout al sinds 2008 broedt. Met zijn Planus Maximus Megalomanum Epidemea wilde hij het Merwe-Vierhavengebied (M4H), waar hij al 35 jaar werkt, opstoten in de vaart der volkeren. Het inmiddels tot BRUTUS geëvolueerde plan dat er nu ligt, voorziet in 751 woningen in drie kloeke woontorens. De hoogste ervan krijgt een hoogte van zo’n 140 meter. Kloppend hart van het complex is een cultuurcentrum.

“Ik hoop op minstens 10.000 vierkante meter. Zoveel ruimte heb ik nu ook en het staat afgeladen vol”, zegt Van Lieshout, terwijl hij met een bebloed gezicht (“ketting op mijn neus gekregen”) een slijptol weglegt waarmee hij zo-even nog een kunstwerk in wording te lijf ging. Om hem heen in het atelier open gezaagde en weer kunstig aan elkaar gekitte etalagepoppen, zelfgebouwde kanonnen, polyester darmstelsels en kolossale fallussen op wielen. Een eindje verderop lassen een paar mannen een soort strijdwagen van plaatwerk in elkaar. Genoeg te zien dus, en dat is precies het idee achter het cultuurcentrum. De grote werkplaats van Atelier Van Lieshout die daarin is voorzien, krijgt straks een grote glazen gevel, waar bezoekers en toekomstige bewoners live het creatieproces kunnen volgen.

(tekst gaat verder onder de foto)

Het ‘man neemt hond’-icoon waar Rotterdam zijn veto over uitsprak.

“De woningen zou je kunnen zien als een soort tribune voor het werk van Joep”, zegt De Ru, die zelf helpt bij de uitwerking van het gebouwontwerp met zijn architectenbureau Powerhouse Company. De woningbouw maakt het cultuurcentrum mogelijk, dat op zijn beurt voor vertier en dynamiek zorgt in het nieuwe woongebied. Er komt ook een museum in, tentoonstellings- en kunstonderwijsruimtes, een publiek toegankelijke kunstopslag, ateliers en woon-werkplekken voor kunstenaars. Buiten is plek voor een openluchtbioscoop en een theater. Op het dak keert de openbaar toegankelijke beeldentuin terug die nu naast het atelier ligt. De extra grote tentoonstellingsruimte ‘ExpoBrutus’ is bestemd voor het werk van anderen. “Daarmee dagen we kunstenaars uit groot te denken, op XXL-formaat.”

[intermezzo:2]

Werk- en woonplekken voor kunstenaars

Bijzonder is dat een kunstenaar een bouwproject ontwikkelt en meefinanciert. In de gebiedsontwikkeling fungeren armlastige kunstenaars vaak als ‘placemakers’. Nadat ze leven in de brouwerij hebben gebracht met kunst en evenementen, kunnen de creatievelingen opkrassen en nemen gaandeweg kapitaalkrachtige kopers de boel over. Dat verhaal draait Van Lieshout om in het M4H-gebied waar de gemeente duizenden woningen wil bouwen. “Ik heb meteen gezegd dat mij dat niet gaat gebeuren”, zegt Van Lieshout. “Dan doe ik het zelf wel.” Stap voor stap heeft hij in de loop der jaren posities verworven in het M4H-gebied.

Als een van de weinige Nederlandse kunstenaars kan hij het zich veroorloven. Joep van Lieshout verkoopt zijn werk over de hele wereld en heeft twintig man personeel in dienst. Tot zijn fans kan hij beroemdheden rekenen als filmster Brad Pitt en rapper Kanye West, die hem al eens inschakelde voor een woningbouwontwerp. Hij heeft met zijn bouwplan bovendien de wind in de zeilen, want de Maasstad zit te springen om meer woningen.

Crux

Is het niet wat hoog gegrepen om als beginnend ontwikkelaar/ontwerper meteen maar 70.000 vierkante meter vastgoed uit de grond te stampen? “Dat is wat veel mensen zeggen: begin klein”, lacht de kunstenaar. “Ik doe het juist, omdat het moeilijk is en omdat iedereen zegt dat het niet kan. Bovendien heeft RED Company ruime ervaring met dergelijke projecten.”

Voor Van Lieshout is het nieuwe cultuurcentrum de crux in het hele plan. Het garandeert zijn eigen plek in het gebied en biedt ruim baan voor andere kunstenaars. Het is bovendien datgene wat het gebied sjeu geeft. Wie wil er nou in M4H wonen als er niets gebeurt?

(tekst gaat verder onder de foto)

Joep van Lieshout aan het werk in zijn atelier. Foto: Ries van Wendel de Joode

Industrieel en minimalistisch

Het complex wordt opgetrokken in ‘brutalistische’ stijl, vandaar de naam BRUTUS. De no nonsens bouwstijl uit de jaren vijftig en zestig, in het Oostblok vormgegeven in massief Sovjetbeton, heeft Van Lieshout altijd gefascineerd. Verfoeid door sommigen om zijn “onmenselijke schaal”, maar daar heeft de kunstenaar geen boodschap aan. “Het brutalisme is weer helemaal hip en happening!” roept hij. “Expressieve, sculpturale architectuur is prachtig. En laten we de idealistische kant niet vergeten: de gelegenheid die het mensen biedt om samen te komen in grootse architectuur.”

Het cultuurcentrum wordt “industrieel en minimalistisch”. Opgetrokken uit een prefab betonsysteem dat bekend is uit de bouw van expeditiecentra. Ramen zijn niet nodig, zonlicht is in een expositieruimte alleen maar schadelijk. Aan de binnenkant wordt het juist verfijnd uitgewerkt. Het labyrintische gebouw The Maze, onderdeel van het cultuurcentrum, wordt een wirwar van grote en kleinere ruimtes die met trappetjes, tunnels en hellingbanen met elkaar zijn verbonden. Kunst hoort onder de mensen, vindt Van Lieshout, en dat is hier letterlijk het geval. “Overal verspreid door dit gebouwdeel staan installaties, sculpturen, objecten en machines. Mijn levenswerk”, wijst hij aan in een maquette. “Iedere stap levert nieuwe confrontaties en inzichten op.”[intermezzo:1]

Is het geen onaangenaam idee om als kunstenaar, gewend aan totale vrijheid, een plan te moeten voorleggen aan de Welstandscommissie? Van Lieshout: “Tja, daar krijg je mee te maken, maar ik heb er wel een goed gevoel over hoor.” Daarbij dient aangetekend dat hij een paar jaar geleden leergeld betaalde toen hij probeerde de Rotterdamse skyline te verrijken met een hotel in de vorm van zijn beruchte Domestikator. De stedenbouwkundige dienst van de gemeente Rotterdam sprak haar veto uit toen hij zijn plan voor een 70 meter hoog ‘man neemt hond’-icoon op tafel legde.

Terughoudender vormgeving

BRUTUS krijgt een terughoudender vormgeving. De drie torens krijgen een verdikking in de top en een gevel met smoel. Hoe precies? “Je moet contrasten tegenkomen, het moet verontrusten. Dat prikkelt tot nadenken.” Verder gaat Van Lieshout, die zelf altijd zijn eigen meubels bouwt, een steentje bijdragen aan de uitwerking aan de binnenkant. Hij gruwt van standaard badkuipen in Nederlandse badkamers. “Dat kan beter: dieper en compacter zodat je ónder water zit. En je past er toch nog met zijn tweeën in.” De badkuip moet onderdeel worden van de prefab sanitaire units met alles erop en eraan die hij wil ontwerpen.

Geld verdienen speelt wat hem betreft geen rol bij de grootschalige ontwikkeling. “Nee zeg, ik doe het omdat ik de kans krijg om een groot gesamtkunstwerk te maken waar ik alles bij elkaar kan brengen wat ik belangrijk vind. Dat inspireert mij.” Het kost veel tijd en inspanning, maar Van Lieshout werkt zeven dagen per week. Tussen de besprekingen met ontwikkelaar, constructeurs en banken door sleutelt hij vrolijk verder aan zijn volgende expositie. Waar die over gaat? “Gewoon, over zelfopoffering, geweld, religie, verpleegsters, nonnen, loopgraven, noem het maar op. Alles is tegenwoordig op zeker. Daarom zeg ik wel eens: als ik het geld ervoor had, begon ik een oorlog”, lacht Van Lieshout. “Helaas, ik moet het doen met beelden – en straks gebouwen.”

Op dit moment ligt de Milieueffectrapportage ter visie. De bouwvergunning gaat waarschijnlijk deze zomer de deur uit. De bouw gaat over twee jaar van start.

Atelier Van Lieshout

Atelier Van Lieshout is in 1995 opgericht door beeldhouwer en visionair Joep van Lieshout (1963). Na zijn studie aan de Rotterdamse Kunstacademie verwierf hij internationaal bekendheid met sculpturen, installaties en gebouwen die op het snijvlak liggen van fabricagekunst, massaproductie en functionele objecten. Van Lieshout ontleedt systemen – van de samenleving als geheel tot het menselijk lichaam. Terugkerende thema’s zijn macht, autarkie, leven, seks en dood.

Zijn AVL-Ville (2001) in de Rotterdamse M4H-gebied geldt als een vrijstaatje met een minimum aan regels en een maximum aan vrijheden.